Vanitas is een thema in de kunst. Het woord vanitas is Latijn en betekent ijdelheid en leegheid. Met bijvoorbeeld schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, vergane boeken, muziekinstrumenten, klokken of omgevallen glazen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse gevisualiseerd.

Vanitas vanitatum, omnia vanitas is een bekende, aan het bijbelboek Prediker ontleende zegswijze: 'IJdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid'. Het vanitasschilderij heeft een protestants-christelijke oorsprong. Het spoort de beschouwer aan zich te richten op het eeuwig leven..

Vooral in Nederland en Vlaanderen werd dit schildersthema in de 17e eeuw gebruikt. Enkele schilders: Pieter Claesz, Harmen en Pieter Steenwijck, Herman Hengstenburgh.

Ook in moderne tijden wordt er, bijvoorbeeld door magisch-realistische schilders, teruggegrepen op dit onderwerp, zoals door Raoul Hynckes, Wim Schuhmacher en Uko Post.

Met een vanitasschilderij wil de kunstschilder de boodschap overbrengen dat het plezier van het leven slechts een moment duurt. Omdat de tijd beperkt is, zou men dan ook ten volle van het huidige moment moeten genieten. De symboliek van een schedel of overrijp fruit verwijst naar de sterfelijkheid. Muziekinstrumenten laten de vluchtigheid van muziek zien, die verklinkt zodra de laatste noot is gespeeld.